شناخت «صحیفه سجادیه» را مى‏توان گامى در جهت آشنایى با «معارف اسلام» دانست و در زمینه «عقاید» و «اخلاق» و «شناخت‏هاى دینى» به آن مراجعه كرد.
جهت شناخت دین، منابعى وجود دارد كه از اطمینان، اتقان و صحت خاصى برخوردار است، چرا كه ریشه در كلام الهى و علم لدنّى دارد. برخى از این منابع عبارتند از:
- قرآن كریم؛
- احادیث پیامبر و ائمه ‏علیهم السلام؛
- دعاهاى معصومین‏علیهم السلام؛
- زیارتنامه‏هاى مأثوره.
بحث ما بر محور یكى از این منابع است، یعنى دعاهایى كه از زبان امام سجاد علیه السلام بیان ‏شده و به ما رسیده و حاوى ظریف‏ترین و عمیق‏ترین معارف است و باید قدر این مجموعه را دانست و با آن مأنوس بود و لحظات شب و روز خویش را با این دعاها، پر معنویت ساخت. اهل‏بیت ‏علیهم السلام اهل دعا، تهجد و ذكر بودند. قرآن كریم هم سفارش اكید به دعا دارد. پیروان ائمه نیز باید اهل دعا، تضرع و نیایش باشند.
شاید فهم ما قاصر از آن باشد كه از خداى متعال چه بخواهیم و خواسته‏هاى ما چه باشد؛ ولى در این زمینه هم اولیاى دین، پیشواى ما هستند و با طرح خواسته‏هاى اساسى‏تر و متعالى‏تر كه به سعادت دنیوى و اخروى ما مربوط مى‏شود، سطح فهم و خواسته ما را بالا مى‏برند و ما با خواندن این دعاها، همنوا با معصومین پاك و بندگان وارسته خدا و مقربان درگاه او مى‏شویم و خداوند را از زبان حجت خدا مى‏خوانیم و در «دعا» نیز شاگرد مكتب اهل‏بیت ‏علیهم السلام مى‏شویم.
در مبحث دعا، سر فصل‏هاى فراوانى وجود دارد كه توجه به آنها مناسب است:
- معنى دعا و اهمیت آن؛
- ضرورت آن و نیاز بشر به نیایش؛
- آثار روحى، فردى و اجتماعى دعا؛
- ادب و آداب دعا، شیوه صحیح نیایش؛
- شرایط اجابت و موانع اجابت دعا؛
- بحث دعا و اجابت و علل عدم استجابت برخى دعاها؛
- دعاهاى ائمه و اولیاء الهى (ادعیه مأثوره)؛
- محتواى دعاها و خواسته‏ها؛
- سیره معصومین و حالات علما و عرفا در دعا و تهجد؛
- جایگاه خاص امام سجاد علیه السلام كه زین العابدین است؛
- دعا و عمل (همراهى دعا و اقدام)؛
- دعا و سرنوشت و مقدّرات، فایده دعا؛
- آنان كه دعایشان قبول نمى‏شود؛
- مستجاب الدّعوه‏ها؛
- دعا و نفرین (دعاى به سود و دعاى به زیان)؛
- دعا براى خود و دعا براى دیگران؛
- دعاهاى قرآنى .
اهمیت صحیفه سجادیه از آنجاست كه امام معصومى همچون حضرت سجاد علیه السلام با خداى خویش با این دعاها راز و نیاز و نیایش مى‏كرده است. صحیفه، كه از آن به «زبور آل محمد» نیز یاد مى‏كنند، هم از نظر گوینده و هم از نظر مخاطب (كه پروردگار است) از ویژگى خاصى برخوردار است. صحیفه سجادیه علاوه بر محتواى عمیق و مضامین متعالى كه در این دعاها نهفته است، از نظر سند نیز از استحكام خاصى برخوردار است.
كتب دعا بسیار است و دعاهاى رایج و منقول هم فراوان؛ ولى دعاهایى كه داراى سند محكم باشد و یقیناً از زبان معصوم تراویده باشد، سندیت بیشترى دارد و مضامین آن هم دلنشین‏تر خواهد بود.
علماى شیعه در طول قرون، كتب متعددى تألیف كرده‏اند كه حاوى ادعیه گوناگون براى ساعات و ایام و مواقع مختلف است؛ از قبیل «اقبال» سید بن طاووس، «البلد الامین» كفعمى، «جمال الاسبوع» سید بن طاووس، «الدّعوات» قطب راوندى، «عُدّة الداعى» ابن فهد حلى، «المصباح» كفعمى، «مفتاح الفلاح» شیخ بهایى و «مفاتیح الجنان» محدّث قمى.
اما «صحیفه سجادیه» در این میان جایگاه خاصى دارد. فصاحت و بلاغت و عمق معانى آن درخور دقت است. سند آن بسیار معتبر مى‏باشد و اهل بیت عصمت، پیوسته مواظبت و مراقبت از این كتاب را - كه میراث ارزشمند امام زین العابدین ‏علیه السلام است - به دیگران توصیه مى‏كردند. در كتاب‏هاى مبسوط، درباره سلسله سند این دعاها، بحث‏هاى كارشناسى و علمى دقیقى انجام گرفته كه در این مختصر نمى‏گنجد.
دوره حیات امام سجاد علیه السلام، یكى از سخت‏ترین و خفقان بارترین دوره‏ها براى اهل‏بیت و ائمه‏ علیهم السلام بود و محدودیت‏هاى بسیارى از سوى امویان براى امامان شیعه اعمال مى‏شد. از این رو براى امام سجاد علیه‌السلام زمینه دایر كردن جلسات بحث و تفسیر و فقه و علوم دیگر میسر نبود.
آن حضرت، بسیارى از معارف ناب اسلامى را در قالب دعاهاى صحیفه بیان داشته است. از این رو مى‏بینیم كه در دعاهاى این كتاب، ظریف‏ترین مباحث خداشناسى، هستى‏شناسى، عالم غیب و فرشتگان، رسالت انبیا، جایگاه پیامبر و اهل‏بیت ‏علیهم السلام، فضایل و رذایل اخلاقى، حالات خاص انسان، شیوه‏هاى شیطان در گمراه ساختن مردم، گرامیداشت اعیاد و یوم الله‏هاى مختلف، مسائل اجتماعى و اقتصادى، اشارات تاریخى و سیره، توجه دادن به مظاهر قدرت پروردگار، یادآورى نعمت‏هاى مختلف خداوند و وظیفه شكر و سپاس، آیات آفاقى و انفسى پروردگار، ادب و آداب دعا، تلاوت، ذكر، نماز و عبادت و... ده‌ها موضوع مهم دیگر مطرح است. قالب، قالب دعا و نیایش است ولى مضمون، تبیین دین و ارزش‏هاى اخلاقى و معارف قرآنى و وظایف عبادى و آداب بندگى است.
صحیفه سجادیه، حاوى 54 دعاست. برخى از دعاها بلند و مفصل است و برخى دیگر نسبتاً كوتاه‏تر.
مناسبت‏ها و جایگاه‏ها و مواقع خواندن این دعاها، در فهرست صحیفه سجادیه آمده است و مى‏توان به آن مراجعه نمود. برخى از عناوین این دعاها از این قرار است:
دعا در ستایش خداوند، حاملان عرش و فرشتگان، دعا براى خود و خویشاوندان، دعا در سختى‏ها و رنج‏ها، براى پناه بردن به خدا، آمرزش خواهى، اقرار به گناهان، طلب حاجت، هنگام بیمارى، پناه بردن به خدا از شیطان، مكارم اخلاق، براى تندرستى، براى پدر و مادر و فرزندان، براى همسایگان و دوستان، دعا براى مرزداران، براى توبه، هنگام تنگى رزق، هنگام شنیدن صداى رعد، هنگام دیدن ماه نو، هنگام فرا رسیدن یا سپرى شدن ماه رمضان، روز عید فطر و عرفه، دعاى ختم قرآن و...
این گونه بهره‏گیرى از مناسبت‏ها، سراسر زمان و فرصت‏هاى یك مسلمان نیایشگر و اهل انس با خدا را مى‏پوشاند؛ زیرا براى هر لحظه و موقعیتى، دستورالعملى براى نیایش به درگاه خداوند وجود دارد.
جواد محدثی